Χρίστος Γ. Παπαδόπουλος*

“ΕΊΝΑΙ ΤΡΑΓΙΚΟ ΝΑ ΓΕΡΝΑΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ” ΔΗΛΩΝΕ Ο ΣΠΟΥΔΑΙΟΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΝΟΗΤΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΠΌΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, ΤΗΝ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ 1971. ΜΙΣΟ ΑΙΩΝΑ ΜΕΤΑ, ΠΟΛΛΟΙ ΠΙΣΤΕΥΟΥΝ ΟΤΙ ΈΧΕΙ ΑΚΟΜΑ ΔΙΚΙΟ.

Ο σπουδαίος Έλληνας λογοτέχνης, πεζογράφος, δοκιμιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Άγγελος Τερζάκης  μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων του, το 1937 ανέλαβε Γραμματέας του Εθνικού Θεάτρου, στο οποίο αργότερα θα υπηρετήσει ως καλλιτεχνικός διευθυντής, κυβερνητικός επίτροπος, υπηρεσιακός Γενικός Διευθυντής, διοικητικός σύμβουλος και τελικά διευθυντής δραματολογίου έως το 1969 που παραιτήθηκε. Λίγο καιρό μετά , έδωσε απόκλειστική συνέντευξη στον Αθανάσιο Δημόπουλο για το πρωτοχρονιάτικο φύλλο του 1971 της αιγυπτιώτικης εφημερίδας ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ η οποία δημοσιεύτηκε με τον τίτλο

 

           “Είναι τραγικό να γερνάς  καλλιτέχνης στην Ελλάδα”

Με το συμπέρασμα του μεγάλου εκφραστή του θεωρητικού προβληματισμού και των αναζητήσεων της ανανεωτικής γενιάς του ΄30, που σήμερα εκτιμάται περισσότερο ως στοχαστής παρά ως πεζογράφος, θα συμφωνούσαν σ’ αυτην την συγκυρία ,πολλοί καλλιτέχνες, ειδικά όσοι επλήγησαν από την πανδημία. Θα συμφωνούσαν με πολλά ακόμα από οσα είπε στη συνεντευξή του στον Ταχυδρόμο, γιατι αν και μεσολάβησε μισός αιώνας, ακόμα τα ίδια προβλήματα συνεχίζουν να απασχολούν πολλούς από  τον καλλιτεχνικό κόσμο της Ελλάδας

Παρουσιάζουμε στη συνέχεια ολόκληρη την συνέντευξη που δεν εντοπίσαμε να υπάρχει δημοσιευμένη στο διαδίκτυο, καθώς και τη βασική βιογραφία του Αγγέλου Τερζάκη. Υπενθυμίζουμε ότι η συνέντευξη δόθηκε την εποχή της δικτατορίας.

“Ύστερα από 22 χρόνων υπηρεσία στο Εθνικό Θέατρο ο Άγγελος Τερζάκης απόφάσισε να απόσυρθεί για να μπορέσει να επιδοθεί απερίσπαστος στο προσωπικό, το κύριο έργο του. Να γράψει θέατρο. Γι αυτό στο ερώτημα μας το σχετικό με τη δραστηριότητα του Εθνικού Θεάτρου απάντησε. “Δεν έχουν περάσει ακόμη μήνες από την απόχώρηση μου. Θα το θεωρούσα απρέπεια να βιαστώ να το κρίνω. Κατά καιρούς όταν ήμουν μέσα και συνεπώς υπόλογος, είχα εκφράσει δημόσια τις αντιλήψεις μου για το καλλιτεχνικό πρόβλημα του

 

 

-Κύριε Τερζάκη, ποια είναι η γνώμη σας για το έργο που ανέλαβε να φέρει εις πέρας η Ομάδα Εργασίας του Υπουργείου Προεδρίας.

-Δεν ξέρω ποια είναι η ΄συνθεση της ομάδας αυτής.Οι αρμόδιοι παράγοντες του θεάτρου πρέπει να καλούνται και να ακούγονται, υπό τον όρο να μην διαθέτουν μόνον αρμοδιότητα αλλά και τον κατάλληλο χαρακτήρα. Αυτό το θεωρώ κανόνα απαράβατο σε κάθε περίσταση. Πρέπει επίσης να διαθέτουν και τον απαιτούμενο χρόνο ώστε η δουλειά να προχωρεί.

 

-Πώς βρίσκετε κύριε Τερζάκη το επίπεδο των παραγόντων της Τέχνης;

Το επίπεδο αυτό κυμαίνεται. Αδύνατο να απότανθή κανένας απόλυτα, γενικεύοντας. Με κάθε ειλικρίνεια ωστόσο θα σα ςπω ότι το βρίσκο ως μέσον πολύ μέσον. Το θέάτρο στη χώρα μας, περνάει καλλιτεχνική κρίση.

 

-Ποια τα συγχωρητά όρια της επεμβάσεως του κράτους στα θέματα τέχνης γενικώς;

Λεπτότατο θέμα. Ανέκαθεν μου ενέπενε δυσπιστία ο κρατικός παρεμβατισμός στα ζητήματα της τέχνης. Ο αείμνηστος Φώτος Πολίτης είχε πει κάποτε, στα ολόπρωτα χρόνια του Εθνικού Θεάτρου “αλίμονο αν πατήσει  εδώ μέσα το πόδι της η πολιτική.”. Το πάτησε πολύ γρήγορα. Καταλαβαίνω φυσικά ότι το ερώτημα σας απόβλέπει αλλού, στην απρόσωπη κρατική μέριμνα. Πιστεύετε όμως ότι είναι εύκολο στην Ελλάδα να γίνονται τα πράγματα απρόσωπα και υπερπροσωπικά; Αυτό είναι κάτι που δεν προϋποθέτει απλώς καλή θέληση. Προϋποθέτει ευρύτερη και βαθύτερη ωριμότητα ενός λαού, που έρχεται ύστερα από πάροδο γενεών.

 

 

-Ποια είναι η αρμόζουσα θέση στην τέχνη των όρων “επαγγελματισμός” και “ερασιτεχνισμός”;

Δίκοπο μαχαίρι ο επαγγελματισμός στην τέχνη. Μισώ θανάσιμα την ερασιτεχνία και το έχω απόδείξει με τη ζωή μου. Αλλά και απόδοκιμάζω τον επαγγελματισμόν εκείνον που είναι ταυτόσημος με τη ρουτίνα, την αγορά, τη χαμηλή σκοπιμότητα. Στην Ελλάδα η σύγχυση των δύο αυτών όρων είναι συνηθέστατη.

 

-Έχετε ίσως να πείτε κάτι για την επιτροπή άδειας ασκήσεως επαγγέλματος Ηθοποιού;

Μου λείπει η άμεση πείρα για ν’ απαντήσω σ αυτό σας το ερώτημα, αλλά τη διαθέτουν μαζί με τη σχετική επιχειρηματολογία. Πάντως καλό είναι να φρουρείται η είσοδος στο επάγγελμα που πάσχει από πληθωρισμό έντονο και αδικαιολόγητο. Ούτε όμως είναι σωστό να επιλέγουν  τους υποψήφιους καλλιτέχνες της σκηνής οι θεατρικοί επιχειρηματίες με τρόπο ανεξέλεγκτο, αυθαίρετο.

 

-Έργο της ως άνω ομάδας εργασίας είναι η αναμόρφωση και η κωδικοποίηση όλης εν γένει της καλλιτεχνικής νομοθεσίας. Τι έχετε να πείτε κύριε Τερζάκη για το σοβαρότατο αυτό θέμα;

Ο νόμος αυτός, αν κριθεί από τον καλλιτεχνικό κόσμο απαραίτητος, θα πρέπει να προσεχθεί υπερβολικά. Να έχει εξαιρετική ευλυγισία. Να μην απότελεί τροχοπέδη και να μην επιβάλλει χειροπέδες. Διαφορετικά κινδυνεύει να καταστήσει το θέατρο μας αναχρονιστικό και να το απότελματώσει. Δεν βλέπω λόγου χάριν, κατά  ποιον τρόπο μπορούν να καθοριστούν τα πλαίσια που να προσδιορίζουν την εξέλιξη της τέχνης από συγγραφική απόψη. 

Το θέατρο δεν είναι σωφρονιστήριο όπως το θέλουν μερικοί, λέγοντας το “σχολείον”. Εντελώς παρεξηγήσιμη άποψη. Αν ίσχυε θα έπρεπε πρώτα πρώτα να καταργήσει όλους τους αρχαίους συγγραφείς. Όχι τον Αριστοφάνη μόνο, τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη. Και οι τρεις τους ασχολούνται με αιμομιξίες, μητροκτονίες, πατροκτονίες και αδελφοκτονίες. Αλίμονο ! Είμαστε αδιαπαιδαγωγητοι ακόμα στα στοιχειώδη αισθητικά ζητήματα. Συγχέουμε το πραγματικά ηθικό με το αισθητικό. Είμαστε όπως οι γυναικούλες της γειτονιάς, που βγήκαν πρωι κι ακρωτηρίασαν τον Ξυλοθραύστη.Τον έκριναν πονηρά,ενώ ήταν αυτός που προπορεύονταν.

 

-Πώς βρίσκετε κύριε Τερζάκη τη δράση των διαφόρων συνδικαλιστικών οργάνων;

Κι εδώ οι αρμοδιότεροι να απαντήσουν είναι οι ασχολούμενοι με τα θέματα αυτά. Επίσης δεν έχω αρμοδιότητα να μιλήσω για τον ελληνικό κινηματογράφο και τα προβλήματα του, γιατί και σ αυτόν τον τομέα η εμπειρία μου είναι ελαχιστότατη. Προσωπικά πάντως, και της Εταιρείας Ελληνων Θεατρικών Συγγραφέων και του Ταμείου Συντάξεως Ηθοποιών, συγγραφέων κλπ τη δράση τη βρίσκω ικανοποιητική. Το Ταμείο ιδιαίτερα είναι πολύτιμο και πρέπει να ενισχυθεί. Είναι το μόνο μέσο να διασφαλίζεται η στοιχειώδης κοινωνική αξιοπρέπεια των ανθρώπων που δημιουργούν, στηρίζουν και προάγουν το ελληνικό θέατρο.

 

-Σας ευχαριστώ πολύ κύριε Τερζάκη, διότι όντως στα θέματα που εθίγησαν, όπως και οι δικές σας θέσεις-νομίζω- πως θα βρουν αντίκρισμα τοσο από την πλευρά των συναδέλφων σας, όσο και από την πλευρά των μελών της Ομάδας Εργασίας. Θα σας απευθύνω το τελευταίον ερώτημα. Πώς βρίσκετε τις ατομικές συνθήκες διαβίωσης εν γένει των Ελλήνων καλλιτεχνών;

Ο Θεατρικός συγγραφέας στην Ελλάδα μπορεί να ζήσει από τη δουλειά του μόνο αν είναι ελαφρογράφος. Διαφορετικά θα πρέπει να εργάζεται κάπου αλλού, συνήθως σκληρά και πάντοτε με ζημιά της καλλιτεχνικής του παραγωγής. Εκτός αν έχει γεννηθεί πλούσιος- αλλά τότε θελοντας και μη θα είναι ερασιτέχνης.

 

 

Σκληρή, σκληρότατη η μοίρα να είσαι ακέραιος πνευματικός άνθρωπος στην Ελλάδα. Όλοι έχουν αξιώσεις από σένα και το μόνο που σου αντιπαρέχουν  είναι το “μπράβο” ,όταν δεν είναι το “τύφλα”.  Αν έχεις μέση ευλύγιστη, μπορεί και να σκαρφαλώσεις σε κανένα από τα λίγα υπάρχοντα “βάθρα ασφαλείας”. Διαφορετικά θα ξεθεώνεσαι εφ όρου ζωής στη δουλειά,θα σκορπίζεσαι σε χίλια δυο άσχετα και θα κινδυνεύεις στο τέλος να βρεθείς στα γεράματα σου με σύνταξη από 3.000 δραχμές για να συντηρήσεις οικογένεια. Ευτυχώς που υπάρχει συνήθως και βοηθάει και καμία άλλη μικροσύνταξη από το βιοποριστικό σου, το εξωκαλλιτεχνικό επάγγελμα. Αποτελεί το ειρωνικό αντιστάθμισμα για την πνευματική σου αυτοκτονία.

Τι θέλατε τώρα να μου τα θυμίσετε όλα αυτά; Είναι τραγικό να γερνάς καλλιτέχνης στην Ελλάδα.”

 

Σύμφωνα με την Βικιπαίδεια:

Ο Άγγελος Τερζάκης (16 Φεβρουαρίου 1907 – 3 Αυγούστου 1979) ήταν Έλληνας λογοτέχνης της γενιάς του ’30 και δοκιμιογράφος. Έγραψε διηγήματα, μυθιστορήματα και θεατρικά έργα. Πολύ αξιόλογο είναι το δοκιμιακό του έργο: αυτός και ο Γεώργιος Θεοτοκάς είναι οι κύριοι εκφραστές του θεωρητικού προβληματισμού και των αναζητήσεων της ανανεωτικής γενιάς του ’30.

Ήταν γιος του πολιτικού Δημητρίου Τερζάκη (1870-1958). Γεννήθηκε στο Ναύπλιο στις 16 Φεβρουαρίου του 1907 και έζησε εκεί μέχρι το 1915, όταν και μετακόμισε στην Αθήνα[2], όπου τελείωσε το Γυμνάσιο και σπούδασε νομική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έλαβε την άδεια ασκήσεως επαγγέλματος το 1929, αλλά εγκατέλειψε σύντομα τη δικηγορία για να αφοσιωθεί στη λογοτεχνία.

Στα γράμματα εμφανίστηκε το 1925 με τη συλλογή διηγημάτων Ο ξεχασμένος και έκτοτε ασχολήθηκε συστηματικά με την πεζογραφία και το θέατρο, όπου πρωτοεμφανίστηκε το 1936 με το έργο του Αυτοκράτωρ Μιχαήλ που ανέβασε τον ίδιο χρόνο το Εθνικό Θέατρο. Παράλληλα διηύθυνε και τα βραχύβια περιοδικά Πνοή και Λόγος. Το 1937 έγινε γραμματέας του Εθνικού Θεάτρου και αργότερα καλλιτεχνικός και γενικός διευθυντής του Δραματολογίου (1939-1942) και γενικός διευθυντής της ιστορίας και της δραματολογίας της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου (1950-1971) και γενικός διευθυντής της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου (1950-1975).

Πήρε μέρος στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο (1940-1941) και κατέγραψε τις εμπειρίες του σε κάποια από τα διηγήματά του και κυρίως στο βιβλίο του «Απρίλης». Το 1964 συνέγραψε για λογαριασμό του Γενικού Επιτελείου Στρατού το χρονικό του πολέμου, το οποίο εκδόθηκε με τον τίτλο «Ελληνική Εποποιία 1940-41».

Μετά τον πόλεμο συνέχισε την ενασχόλησή του με τα γράμματα: αρθρογραφούσε για πολλά χρόνια στην εφημερίδα Το Βήμα (φιλολογικός συνεργάτης) και από το 1948 θεατρικός κριτικός. Επίσης υπήρξε και διευθυντής του περιοδικού Εποχές (1963-1967).

 

 

Το 1969 τιμήθηκε με το Αριστείο Γραμμάτων της Ακαδημίας Αθηνών και το 1974 έγινε Ακαδημαϊκός. Επίσης τιμήθηκε δύο φορές με το πρώτο κρατικό βραβείο μυθιστορήματος (1938 και 1939), με το κρατικό βραβείο θεάτρου (1957) και πρώτο κρατικό βραβείο της ομάδας των δώδεκα καλύτερων ποιητών και πεζογράφων (1963).

 

 

Πέθανε στις 3 Αυγούστου 1979 στην Αθήνα. Γιος του είναι ο γνωστός Ελληνο γερμανός συνθέτης Δημήτρης Τερζάκης (γενν. 1938).

Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ θεωρείται το αρτιότερο πεζογράφημα του Τερζάκη και ένα από τα καλύτερα, ιστορικά και μη, μυθιστορήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

*Διευθυντής του Ελληνικού Πολιτιστικού Κέντρου Καΐρου