Μνήμες μιας βυζαντινής Βιέννης μέσα από την “Κυπρίων Συναυλία”
Μιχάλης Βρεττάκης
Επανέρχεται στις 13 Μαρτίου 2022, μετά από τρία χρόνια λόγω του κορονοϊού, η κορυφαία ετήσια καθιερωμένη συναυλία του Κυπριακού Πολιτιστικού Κέντρου της Βιέννης η “Κυπρίων Συναυλία”, στο επιβλητικό και διάσημο Μέγαρο των Φίλων της Μουσικής (Μουσικφεράιν) στην αυστριακή πρωτεύουσα.
Πασίγνωστο Μέγαρο στο οποίο κάθε χρόνο διοργανώνεται η διάσημη πρωτοχρονιάτικη συναυλία της Βιέννης από τη φιλαρμονική ορχήστρα της Βιέννης. Παγκόσμιας απήχησης για τους φίλους της μουσικής Μέγαρο που φέρει έντονα και ελληνική σφραγίδα.
Κατασκευάστηκε το 1870 με κύριο χρηματοδότη τον Έλληνα ευεργέτη Νικόλαο Δούμπα, της ελληνικής παροικίας της Βιέννης του 19ου αιώνα, και σε σχέδια του σπουδαγμένου στην Ελλάδα Δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν που μετέφερε, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην ιστορία του Μεγάρου, ένα τέλειο παράδειγμα της πολυχρωμίας της κλασικής ελληνικής αρχαιότητας.
Η οδός που οδηγεί στο κτήριο φέρει το όνομα του Δούμπα όπως και η κεντρική πλατεία μπροστά στο Μέγαρο μέχρι πριν μερικά χρόνια, προτού μετονομαστεί σε “Πλατεία των Φίλων της Μουσικής”. Αφιερωμένη και αίθουσα εντός του κτηρίου προς τιμήν του Δούμπα, ενώ εκεί διέπρεψε και ο μεγαλύτερος διευθυντής ορχήστρας της Αυστρίας του 20ού αιώνα, ο ελληνικής καταγωγής Χέρμπερτ φον Κάραγιαν (Herbert von Karajan).
Οι κίονες ιωνικού ρυθμού, ο Απόλλωνας με τις εννέα Μούσες ως κεντρικό θέμα στις οροφογραφίες της Χρυσής Αίθουσας και ο Ορφέας στο αέτωμα της κεντρικής εισόδου να υποδέχεται τους καλεσμένους. Αλλά εκείνο που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα όλο το Μέγαρο είναι οι 36 χρυσές Καρυάτιδες που περιβάλλουν τον χώρο της υπέρλαμπρης Χρυσής Αίθουσας.
Φέτος, στην “Κυπρίων Συναυλία” και στην αίθουσα Brahms του Μεγάρου, θα παρουσιαστούν δημοφιλή αποσπάσματα από έργα των Στράους, Λεχάρ, Σαρασάτε, Κάλμαν, Λεονγκαβάλλο, Θεοδωράκη, Χατζιδάκι, Σαμάρα, Χριστοδουλίδη, Μιχαηλίδη, Λυμπουρίδη, Γιαννάκου και κυπριακά τραγούδια υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Γιώργου Κουντούρη. Θα λάβουν μέρος οι καταξιωμένοι σολίστ, Κύρος Πατσαλίδης (βαρύτονος), Γιούλη Καραγκούνη (σοπράνο), Αντώνης Κορωναίος (τενόρος) Sera Gösch (σοπράνο), Ζώη Νικολαΐδου (σοπράνο), Κατερίνα Κουρή (σοπράνο κολορατούρα), Έλσα Γιαννουλίδου (μέτζο σοπράνο), Κωνσταντίνα Νικολάου (σοπράνο) και η Έλα Καλλίδη (σόλο βιολί). Ακόμη θα συμμετέχει και η Χορωδία του Μουσικού Σχολείου Πάφου.
Μία εξαιρετική εκδήλωση του Κυπριακού Πολιτιστικού Κέντρου και του προέδρου του Κύρου Πατσαλίδη, που κάθε χρόνο προβάλλει κυπριακές, ελληνικές δημιουργίες και καλλιτέχνες στο απαιτητικό φιλόμουσο κοινό της Αυστρίας, η λαμπρότερη ίσως ετήσια μουσική εκδήλωση του ελληνισμού στην Ευρώπη, με την οποία καταδεικνύεται επίσης η σχέση του ελληνισμού με το περίφημο αυτό κτήριο.
Ανατρέχοντας αυτή τη σχέση της Βιέννης και με τον μεσαιωνικό και βυζαντινό ελληνισμό, θα σημειώναμε τα εξής:
Ο Μαργράβος (Markgraf) ήταν τίτλος ευγενίας που, κατά τον μεσαίωνα, απένειμε η Αγία Ρωμαική Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους σε άρχοντες παραμεθόριων περιοχών της αυτοκρατορίας, οι οποίοι είχαν ως σκοπό τη φύλαξη των συνόρων της αυτοκρατορίας (περίπου όπως οι ακρίτες του Βυζαντίου).
Στα σύνορα με την Ουγγαρία, ο βασιλιάς της Γερμανίας Όθωνας Β’ ίδρυσε το 976 το Μαργραβιάτο (Μαρκιωνία) της περιοχής, που περιλάμβανε σε έκταση τα σημερινά δύο ομόσπονδα κρατίδια της Αυστρίας, την Άνω και Κάτω Αυστρία κατά μήκος του Δούναβη, περιοχή που ανήκε ως επαρχία στο Δουκάτο της Βαυαρίας.
Ως πρώτο Μαργράβο ο Όθωνας Β’ όρισε το 976 τον Λεοπόλδο τον Α’ του οίκου των Μπάμπενμπεργκ (Babenberg). Την περίοδο εκείνη μάλιστα, το 996, αναφέρεται για πρώτη φορά το εκλατινισμένο όνομα “Austria” για την περιοχή, σε έγγραφο του Βασιλιά της Γερμανίας Όθωνα Γ’ (Ostarrîchi-ανατολικό βασίλειο).
Ο Ερρίκος Β’, απόγονος του Λεοπόλδου του Α’, ανέλαβε ως Δούκας της Βαυαρίας και Μαργράβος της Αυστρίας το έτος 1143. Με την ιδιότητα του αυτή, έλαβε μέρος στη δεύτερη Σταυροφορία της Δύσης (1147-1149) μαζί με τον ετεροθαλή αδελφό του και βασιλιά της Γερμανίας Κορράδο τον Γ’. Κατά την επιστροφή τους, ο Κορράδος ασθένησε και φιλοξενήθηκε για περίθαλψη από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Μανουήλ Α’ Κομνηνό. Τότε συμφωνήθηκε ο γάμος μεταξύ της ανιψιάς του αυτοκράτορα πριγκίπισσας Θεοδώρας και του Ερρίκου Β’.
Γάμος, που θεωρήθηκε ως υποταγή στη Δύση και ότι “προσφέρθηκε ως θυσία στο τέρας από τη Δύση”, σύμφωνα με σύγχρονο Βυζαντινό ποιητή. Ο γάμος όμως ήταν μεγάλης σημασίας για τη διεθνή φήμη του Ερρίκου Β’ και για την εξωτερική πολιτική της γερμανικής αυτοκρατορίας στα νοτιοανατολικά της σύνορα, αποτελώντας τη γέφυρα των σχέσεων μεταξύ της βυζαντινής και γερμανικής αυλής.
Το 1156 ήταν ένα έτος καμπής για το δουκικό ζεύγος. Ο νέος βασιλιάς της Γερμανίας, Φρειδερίκος Β’, για να συμφιλιωθεί σε διενέξεις του με τον οίκο των Γκουέλφων, παραχώρησε στους τελευταίους το Δουκάτο της Βαυαρίας. Προκειμένου όμως να αποζημιώσει τον Ερρίκο Β’ για να αποκηρύξει το Δουκάτο της Βαυαρίας, εξέδωσε διάταγμα με ειδικά προνόμια το λεγόμενο “Priviliegium Minus”, με το οποίο το Μαργραβιάτο της Αυστρίας μετατρεπόταν σε Δουκάτο της Αυστρίας πλήρως ανεξάρτητο από το Δουκάτο της Βαυαρίας, πράξη που κατά κάποιο τρόπο θεωρείται ως η πράξη ίδρυσης του κράτους της Αυστρίας.
Ο Ερρίκος Β’ με την Θεοδώρα ήταν πλέον οι πρώτοι ηγεμόνες του Δουκάτου της Αυστρίας. Ακόμη, μετέφεραν την έδρα του νέου Δουκάτου από το Κλόστερνμπουργκ (Kloster-neuburg) στη νοτιότερη πόλη Βιέννη (16 χιλ. απόσταση), γεγονός που σφράγισε το μέλλον της Βιέννης, ως μόνιμης πρωτεύουσας της Αυστρίας.
Το Δουκάτο της Αυστρίας παραχωρήθηκε με τα ειδικά προνόμια, από κοινού όχι μόνο στον Ερρίκο Β’ αλλά και στη Θεοδώρα, ενώ η κληρονομιά των παιδιών προορίζεται όχι μόνο στους άνδρες αλλά και γυναίκες απογόνους, σε περίπτωση δε έλλειψης παιδιών είχαν το δικαίωμα να παραδώσουν το Δουκάτο σε όποιον ήθελαν, δικαιώματα πρωτοποριακά για την εποχή.
Η Δούκισσα πλέον της Αυστρίας Θεοδώρα, ως μέλος της περίφημης δυναστείας των Κομνηνών και πριγκίπισσα, μεγαλωμένη σε ένα πλούσιο και καλλιεργημένο βυζαντινό περιβάλλον με την παρουσία της και ισχυρή προσωπικότητά της, μετέφερε σημαντικά πολιτιστικά στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού στη Βιέννη. Τα ελληνικά ονόματα έγιναν μόδα στη Βιέννη η οποία και για κάποια περίοδο ονομαζόταν Vindopolis (στο πρότυπο Κωνσταντινούπολις).
Ακολουθώντας την πολύ ανεπτυγμένη θεολογική και πνευματική παράδοση των βυζαντινών μοναστηριών, ίδρυσε με το σύζυγό της το πρώτο μοναστήρι στην πόλη το Schottenstift (της Παναγίας των Σκωτσέζων) που απετέλεσε πνευματικό και επιστημονικό κέντρο για την μόρφωση των κατοίκων. Επίσης, εκκλησίες στη Βιέννη αφιερωμένες σε Αγίους της Ανατολής όπως του Αγίου Παντελεήμονα και Αγίου Παγκράτιου αναγείρονται εκείνη την περίοδο χάρις στην Θεοδώρα.
Η ελληνική λογοτεχνία και η βυζαντινή τέχνη, ιδιαίτερα στη ζωγραφική, όπως και επιστήμες βρήκαν τον δρόμο τους προς τη Δύση, λόγω της Θεοδώρας. Ακόμη μέχρι και σήμερα το πασίγνωστο παιδικό τραγούδι σε Γερμανία και Αυστρία “Eia Popeia” ή “Heidschi Bumbeidschi” που προέρχεται από αρχαίο ελληνικό νανούρισμα, αποδίδεται στη Θεοδώρα.
Η Θεοδώρα πέθανε το 1184 και θάφτηκε στο μοναστήρι Schottenstift όπως και ο σύζυγος της το 1177. Σήμερα, ο τάφος της βρίσκεται στην κρύπτη του μοναστηριού στο κέντρο της Βιέννης, μοναστηριού του οποίου υπήρξαν κτήτορες με τον σύζυγό της.
Με πρωτοβουλία του Κυπριακού Πολιτιστικού Κέντρου της Βιέννης πραγματοποιήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2016 εκδήλωση αφιερωμένη στη μνήμη της Δούκισσας της Αυστρίας της Θεοδώρας της Κομνηνής, κατά την οποία τοποθετήθηκε αναθηματική πλακέτα με το όνομα της στον τάφο της, στην Κρύπτη της Μονής.
Η αναθηματική αυτή πλακέτα φέρει τον τίτλο της ως “Δούκισσας των Οστριχίων”, (Ostarrîchi) όπως κατέγραψε το 1166 ο σύγχρονος τότε ιστορικός του Βυζαντίου Ιωάννης Κίνναμος, κατά την επίσκεψή της με το σύζυγό της Δούκα Ερρίκο Β’ στον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μανουήλ Α’, σε μία διπλωματική τους αποστολή στο Βυζάντιο για τη συμφιλίωση του Βυζαντίου με τους Φράγκους.
Στην εκδήλωση, ο Μητροπολίτης Αυστρίας Αρσένιος έψαλε τρισάγιο στη μνήμη της ενώ στην ομιλία του χαρακτήρισε την Θεοδώρα ως “γεφυροποιό” ανάμεσα στις θρησκείες, τους πολιτισμούς, τους ανθρώπους, αλλά και τα κράτη γενικότερα.
Άνοιξε ένα παράθυρο στον βυζαντινό πολιτισμό για τον δυτικό κόσμο και ενθουσίασε τους σύγχρονούς της. Στο ίδιο πνεύμα για τον ρόλο της Θεοδώρας αναφέρθηκαν και οι παρόντες τότε Πρέσβεις της Ελλάδος και Κύπρου στην Αυστρία, όπως και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βιέννης βυζαντινολόγος Andreas Rhoby.
Οφειλόμενη απόδοση τιμής μετά από 832 χρόνια, με πλήθος παρευρισκόμενων, μια βραδιά ιστορικής μνήμης και όχι μία τυπική πολιτιστική εκδήλωση, όπως τονίστηκε.
Τον οίκο των Babenberg στο Δουκάτο της Αυστρίας διαδέχθηκε ο οίκος των Αψβούργων το 1252. Απόγονος των Αψβούργων παντρεύτηκε επίγονο της Θεοδώρας και εξ αιτίας αυτής της επιγαμίας οι Αψβούργοι εμφανίζονται και ως απόγονοι του Εμμανουήλ Κομνηνού.
Με αυτό το επιχείρημα, μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, ο δικέφαλος αετός υιοθετήθηκε από τους Αψβούργους ως έμβλημα με το οποίο εκφραζόταν η επεκτατική τους πολιτική προς ανατολάς, να υποκαταστήσουν δηλαδή το βυζαντινό κράτος με το Άγιο Ρωμαϊκό Κράτος του γερμανικού έθνους. Μάλιστα, ο αυστροουγγρικός θυρεός σε εκδόσεις του συνοδευόταν και από τρίγλωσσο κείμενο (στα Γερμανικά, Ελληνικά, Σλαβικά).
Δικέφαλος Αετός, που σύμφωνα με την Αρβελέρ, υιοθετήθηκε από τον Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο μετά το 1261, μετά την εκδίωξη των σταυροφόρων (ενώ πριν το Βυζάντιο το συμβόλιζε ο αυτοκρατορικός μονοκέφαλος ρωμαϊκός αετός), θέλοντας να υποδηλώσει το μέλημα του για την ανάκτηση των άλλων “χαμένων πατρίδων”, σύμφωνα με τον Μιχαήλ, δηλαδή της φραγκοκρατούμενης ακόμη τότε Ελλάδος, της βυζαντινής Δύσης και γι’ αυτό ο αυτοκρατορικός αετός έπρεπε να κοιτάζει συγχρόνως σε Ανατολή και Δύση.
Βασικές πηγές
1.Lechner, Karl, The Babenbergs – Margraves and Dukes of Austria 976 – 1246 , Böhlau-Verlag, Βιέννη, Κολωνία, Γκρατς, 3η έκδοση 1985.
2.Στα ίχνη των Ελλήνων στη Βιέννη, Βernd Moldan, Βιέννη, 2019.
3.Νικόλαος Παντζόπουλος: Ο δικέφαλος αετός, η Εξέλιξη ενός Συμβόλου, 2001.
4.Εγκυκλοπαιδικό λεξικό Ελευθερουδάκη Α’ έκδοση, (1927-1932).
5.Ιστότοπος Μητροπόλεως Αυστρίας (https://www.metropolisvonaustria.at) ΔΤ (06.10.2016).
6.Andreas Rhoby: Austriaca Byzantina. Weitere Bemerkungen zu Byzanz und den Babenbergern, 2018.
7.Γ. Δουδούμη: Η Βιέννη των Αψβούργων και των Ελλήνων, 2022.
8.https://www.musikverein.at/konzert/eventid/48311
https://www.patris.gr/…/mnimes-mias-vyzantinis-viennis…/
