55 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΡΘΕΝΗ
Photo: Αριστερά, ο Κωνσταντίνος Παρθένης ενώ ζωγραφίζει τον Παντοκράτορα στον τρούλο του ναού του Αγίου Γεωργίου στο Κάιρο το 1908.
Χρίστος Γ. Παπαδόπουλος*
ΕΙΣ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΔΙΑΣΗΜΟΥ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΗ ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΠΟΥ ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ ΠΕΡΑΣΕ ΣΤΟ ΕΠΕΚΕΙΝΑ, 25 ΙΟΥΛΙΟΥ 1967, ΑΦΗΝΟΝΤΑΣ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΑΣ ΤΟ ΣΠΟΥΔΑΙΟ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ ΣΤΟ ΚΑΪΡΟ
Συνηθίζουμε να λέμε ότι ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός μπόλιασε τον Ελληνικό Πολιτισμό. Η περίπτωση του Αιγυπτιώτη ζωγράφου Κώστα Παρθένη που πέθανε σαν σήμερα το 1967, είναι κάτι παραπάνω από αυτό. Εξ Αλεξανδρείας ορμώμενος, έγινε το σύμβολο της σύγχρονης ελληνικής ζωγραφικής τέχνης. Σε ηλικία τριάντα χρονών άφησε αιώνιο το ισχυρό καλλιτεχνικό του αποτύπωμα, αγιογραφώντας τον τρούλο του Αγίου Γεωργίου, στην ομώνυμη Μονή, στο παλιό Κάιρο.
“ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΡΘΕΝΗΣ. Ο θάνατος ενός συμβόλου.”. Με αυτόν τον τίτλο ανακοίνωνε η εφημερίδα “Βήμα” στις 26 Ιουλίου 1967 το θάνατο του μεγάλου ζωγράφου “ύστερα απο μακροχρόνια ασθένεια. Πέθανε χθες, ο κορυφαίος έλληνας καλλιτέχνης, δάσκαλος ενός μεγάλου αριθμού απο τους σημερινούς ζωγράφους στη χώρα μας”.
Ο κορυφαίος Αιγυπτιώτης ζωγράφος Κωνσταντίνος Παρθένης, γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1878 από όπου έφυγε έφηβος για σπουδές ζωγραφικής αρχικά στο Κάιρο και μετά Αθήνα, Βιέννη και Παρίσι. Επέστρεψε στην Αίγυπτο το 1908 για να αφήσει το αιώνιο καλλιτεχνικό του αποτύπωμα στο Κάιρο, όπου σώζεται το μεγαλύτερο σε διάσταση έργο που μας έχει αφήσει, ένα έργο που για πολλές δεκαετίες έμεινε στην αφάνεια η ταυτότητα του δημιουργού του γιατί ο Κ. Παρθένης δεν ήταν γνωστός για την εκκλησιαστική του ζωγραφική. Δεν είναι άλλο από τον επιβλητικό Παντοκράτορα του Αγίου Γεωργίου, όπως θα δείτε και στη σπάνια φωτογραφία ντοκουμέντο που επισυνάπτουμε με τον ζωγράφο επί τω έργω στις σκαλωσιές του τρούλου, το 1908. Ας δούμε όμως την ιστορία από την αρχή και κάτω από ποιες συνθήκες ο Κ. Παρθένης επέστρεψε στη χώρα που γεννήθηκε.
Η Ι.Μ Αγίου Γεωργίου στο παλιό Κάιρο έχει ιστορία που χάνεται στους αιώνες. Τον Αύγουστο του 1904 η Μονή καταστράφηκε από πυρκαγιά και ανοικοδομήθηκε από τον Πατριάρχη Φώτιο, με βοήθεια του ποιμνίου, εκ βάθρων, το 1909. Ο Ναός του Αγίου Γεωργίου είναι ένας κυκλοτερής ναός, επί πύργου ρωμαϊκού στρατοπέδου, έδρας μιας των τριών ρωμαϊκών λεγεώνων της Αίγυπτο, χτισμένος στο πρότυπο του Αγίου Βιταλίου της Ραβέννας, γι’ αυτό και ονομάζεται Ροτόντα της Ανατολής.
Σύμφωνα με τον ιστορικό τέχνης και μελετητή του έργου του Παρθένη, Γεώργιο Μυλωνά, είχε ανατεθεί νωρίτερα στο ζωγράφο η αγιογράφηση του Ι.Ν Αγίου Γεωργίου στον Πόρο Τροιζηνίας από τον εμποροπλοίαρχο Γεώργιο Μιχαήλ ο οποίος ήταν και χορηγός. Ο Μιχαήλ εκείνη την εποχή είχε έντονη δραστηριότητα στην Αίγυπτο, στην περιοχή του Σουέζ. Ο Πατριάρχης Φώτιος που είχε ήδη αναθέσει την αγιογράφηση του Αγίου Γεωργίου στο Κάιρο στον επίσης καλό ζωγράφο Μανώλη Λαμπάκη, μαθητή του Γύζη και του Λουδοβίκου Θείρσιου, φέρεται να μεταπείστηκε από τον εμποροπλοίαρχο και ανέθεσε το έργο στον Κωνσταντίνο Παρθένη το 1908.
Ο ζωγράφος εκείνη την εποχή ήταν αρραβωνιασμένος με την Ιουλία Βαλσαμάκη. Σε επιστολή του από το Κάιρο στην μετέπειτα σύζυγο του, το 1908 περιέγραφε τις συνθήκες εργασία του: «Δουλεύω σε ύψος 23 μ., ακριβώς στο πιο ψηλό σημείο. Ο Παντοκράτορας έχει διάμετρο 5 μέτρα Σκέψου πόσο πολύ κουράζομαι» ανέφερε, για το έργο στο οποίο ουσιαστικά μετέφερε στην εκκλησία του Καΐρου, σε μεγαλύτερη κλίμακα, την αγιογράφηση του Αγίου Γεωργίου που είχε δημιουργήσει την προηγούμενη χρονιά στον Πόρο, βασισμένος στο εικονογραφικό πρόγραμμα του βαυαρού Λουδοβίκου Θείρσιου από Ρωσική Εκκλησία.
Ο 30χρονος τότε Παρθένης, έχοντας ολοκληρώσει μόνο τον τρούλο με τον επιβλητικό Παντοκράτορά του και τα γύρω τόξα, με τους 14 Προφήτες και τα οχτώ Μετάλλια όπου εικονίζονται σημαντικοί Πατριάρχες, αποπέμφθηκε τελικά, ύστερα από παρέμβαση του Πατριάρχη προφανώς λόγω προστριβών που είχαν δημιουργηθεί μεταξύ τους και δεν ολοκλήρωσε την εικονογράφηση του Ναού.
Ο Γ. Μυλωνάς μιλώντας για το έργο του ζωγράφου στον Άγιο Γεώργιο Καΐρου λέει πως “αν και πρόκειται για την πιο σημαντική σε έκταση και διάσταση ζωγραφική σύνθεση που άφησε ο Παρθένης, η κληρονομιά αυτή παρέμεινε για πάνω από έναν αιώνα στο σκοτάδι κι εξακολουθούσε να είναι αδημοσίευτη και απροσπέλαστη στο ευρύ κοινό. Η συντήρηση και η επιστημονική μελέτη του συγκεκριμένου έργου είναι μιας μορφής δικαίωση για τον Παρθένη» καταλήγει ο ερευνητής, αναφερόμενος βέβαια στα έργα συντήρησης και αναστήλωσης που έγιναν από το 2011-2015 με χορηγία του εφοπλιστικού ζεύγους Μαρτίνου επί Πατριαρχίας του Μακαριότατου Πάπα και Πατριάρχη Αλεξανδρείας κ.κ. Θεόδωρου Β’. Η συντήρηση των αγιογραφιών έγινε υπό τη διεύθυνση του έμπειρου συντηρητή Νίκου Μίνου. Ο κ. Μυλωνάς ανάμεσα σε άλλα μάλιστα, εκτιμά ότι έχει εντοπίσει και το οικογενειακό σπίτι του ζωγράφου στην Αλεξάνδρεια, το οποίο ισχυρίζεται πως βρίσκεται λίγα μέτρα μακριά από εκείνο του Κ.Π. Καβάφη.
Πρίν λίγες ημέρες έγιναν τα εγκαίνια της μεγάλης αναδρομικής έκθεσης «Κωνσταντίνος Παρθένης: Η ιδανική Ελλάδα της ζωγραφικής του», από την υπουργό Πολιτισμού και Αθλητισμού. Πρόκειται για την πρώτη έκθεση Έλληνα καλλιτέχνη στη νέα Εθνική Πινακοθήκη και την τελευταία έκθεση που σχεδίασε και υλοποίησε η πρόσφατα εκλιπούσα διευθύντρια Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, γι αυτό και αφιερωμένη στη μνήμη της. Η ίδια ανέφερε μεταξύ άλλων στο σημείωμα που ετοίμασε:
«Το καταλυτικό στοιχείο της τελικής αλχημικής κράσης, που συναιρεί και συγχωνεύει τον ιδιότυπο εκλεκτισμό του Αλεξανδρινού καλλιτέχνη, και που συνιστά εν τέλει την πεμπτουσία του ύφους του, είναι μια ιδανική άνω πατρίδα του μύθου, της ιστορίας και της τέχνης, όπως τη θεάται ένας μορφωμένος Έλληνας της διασποράς από προοπτική απόσταση.
Ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που είδε και μετουσίωσε στην ποίησή του ο Καβάφης την ιστορία και τον μύθο μιας φιλτάτης ιδεατής και διαχρονικής Ελλάδας με νοσταλγία, εκ του μακρόθεν. Γιατί στην πραγματικότητα ο Παρθένης παρέμεινε για πάντα εθελοντικά αυτοεξόριστος και ανένταχτος, πολίτης της δικής του ουτοπικής Ελλάδας»
Η έκθεση «Κωνσταντίνος Παρθένης. Η ιδανική Ελλάδα της ζωγραφικής του» σκιαγραφεί όλη την πορεία και την εξέλιξη του έργου του Αιγυπτιώτη δημιουργού. Φιλοξενείται στην Νέα Εθνική Πινακοθήκη μέχρι τις 28 Νοεμβρίου 2022
Στον παρακάτω σύνδεσμο μπορείτε να δείτε μια σειρά έργων του καλλιτέχνη που ανήκουν στην συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης.
https://www.nationalgallery.gr/el/zographikh-monimi-ekthesi/painter/parthenis-konstantinos.html
Βιογραφικά στοιχεία του ζωγράφου κι έργα του μπορείτε να δείτε στους παρακάτω συνδέσμους
https://el.wikipedia.org/wiki/Κωνσταντίνος_Παρθένης και
https://www.lifo.gr/culture/eikastika/o-reystos-pamfotos-kosmos-toy-konstantinoy-partheni
Υ.Γ.
Οι φωτογραφίες με τον Κωνσταντίνο Παρθένη ενώ ζωγραφίζει τον Παντοκράτορα στον τρούλο του ναού του Αγίου Γεωργίου στο Κάιρο το 1908 καθώς και από τις πρόσφατες σχετικά εργασίες συντήρησης προέρχονται απο συνέντευξη του κ. Μυλωνά στα ΝΕΑ και στην Πεμπτουσία. Οι υπόλοιπες προέρχονται απο τη σελίδα της τεχνικής εταιρίας Πενέλη που ανέλαβε το έργο της αναστήλωσης, από το αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης και απο τον γράφοντα.
Ο Ιστορικός Τέχνης, μελετητής του Παρθένη κ. κ. Γεώργιος Μυλωνάς επιμελήθηκε τον τόμο «Ο Άγιος Γεώργιος στο Παλαιό Κάιρο» που παρουσιάστηκε το 2016 και αφορά στα έργα αναστήλωσης του Αγίου Γεωργίου στο Κάιρο , με φωτογραφίες της Μαρίας Στέφωση.
*Διευθυντής του Ελληνικού Πολιτιστικού Κέντρου Καΐρου
