ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ
Ν.ΝΙΚΗΤΑΡΙΔΗΣ
Ο Ναπολέων Βοναπάρτης εκστράτευσε στην Αίγυπτο το 1798 και πιο συγκεκριμένα αποβιβάστηκε στην Αλεξάνδρεια την 1η Ιουλίου. Η δε Γαλλική Κατοχή της Αιγύπτου διήρκησε τέσσερα χρόνια (1798-1801). Ο Ναπολέοντας διέταξε την εγκατάσταση γαλλικού, αραβικού και ελληνικού τυπογραφείου στη χώρα και την ίδρυση δημοσιογραφικών φύλλων. Όπως αναφέρει ο Ευγένιος Μιχαηλίδης, το πρώτο που είδε το φως στο Κάιρο, ήταν η εφημερίδα ¨Courier de l΄ Egypte¨ της οποίας κυκλοφόρησαν 116 φύλλα, από τις 28/8/1798 ως τον 6/1801, και περιείχε κυρίως χρονικά του Καΐρου και των περιχώρων, καθώς και ειδήσεις από τη Συρία, την Παλαιστίνη και την Ευρώπη. Κατόπιν, κυκλοφόρησε το περιοδικό ¨La Decade Egyptienne¨, από τις 10/10/1798 ως το 1801, περιέχοντας έρευνες και μελέτες των Γάλλων επιστημόνων στην Αίγυπτο. Αυτά τα δύο φύλλα αποτελούν τα πρώτα δημοσιογραφικά έντυπα της Αιγύπτου, μα και όλης της Μέσης Ανατολής.
Το πρώτο φύλλο στην Αίγυπτο – και στη Μέση Ανατολή – στην αραβική γλώσσα ήταν η ¨Εφημερίς του Χεδίβη¨ που κυκλοφόρησε στο Κάιρο το 1812. Το πρώτο φύλλο στην ιταλική γλώσσα ήταν η εφημερίδα ¨Lo Spettatore Egiziano¨ στα 1845 και ακολούθως, το 1862, τα δύο ελληνικά, η εφημερίδα ¨Η Αίγυπτος¨ και το περιοδικό ¨Ο Ιατρός του Λαού¨ με εκδότη τον Διονύσιο Οικονομόπουλο. Και τα τρία είδαν το φως στην Αλεξάνδρεια. Ακολούθησε η κυκλοφορία φύλλων στα αγγλικά (1881), γερμανικά (1883), περσικά (1903), μαλτέζικα (1909), αρμένικα (1913) και εβραιο-ισπανικά (1924).
Το πρώτο βιβλίο που εκδόθηκε στην Αίγυπτο φέρεται να είναι στα 1798 το ¨Alphabet arabe, turk et persan, à l‘usage de l‘Imprimerie orientale et française¨, ενώ το πρώτο ελληνικό βιβλίο που εκδόθηκε στη Νειλοχώρα ήταν η ¨Αρκαδιακή Οικογένεια¨ του Ευθυμίου Λουκά, το οποίο τυπώθηκε το 1853 στο τυπογραφείο του Ευρωπαϊκού Ταχυδρομείου της Αλεξάνδρειας.
Το Μάρτιο του 1902 εγκαινιάστηκε στο Μπουλάκο το Αιγυπτιακό Εθνικό Τυπογραφείο και με την ευκαιρία αυτή ο Μπονόλα κατέγραψε ορισμένες πληροφορίες σχετικά μ΄ αυτό στο ¨Messagiere Egizziano¨ που αξίζει να αναπαραχθούν :
¨Κατά το 1816, όταν κανένα τυπογραφείο δεν υπήρχε σε όλη την Ανατολή, εκτός από ένα στην Κωνσταντινούπολη, ο ηγεμόνας της Αιγύπτου Μωχάμεντ Άλη θέλοντας να ιδρύσει ένα κατόρθωσε να πετύχει από την Αυστριακή Κυβέρνηση την άδεια όπως ένας νέος Μαρωνίτης ονομαζόμενος Μεσαμπίχι παραμείνει στο Βασιλικό Τυπογραφείο του Μιλάνου, διδασκόμενος την τυπογραφική τέχνη. Στο Μιλάνο, ο Μεσαμπίχι δεν σπούδασε μόνο την τυπογραφική, αλλά και την χυτική τέχνη, επιστρέφοντας δε στην Αίγυπτο έλαβε την εντολή να διδάξει την τυπογραφική και σε άλλους Αιγυπτίους, ενώ ταυτόχρονα ο Μωχάμεντ Άλη κατόρθωσε να εκπαιδευτεί στο Ιεροσπουδαστήριο του Άζχαρ ένας αριθμός νέων γραφόντων απταίστως την αραβική και την τουρκική. Αυτοί θα ήταν οι πρώτοι στοιχειοθέτες Άραβες. Από το Μιλάνο κομίστηκαν τα πρώτα μηχανήματα, τα οποία και εγκαταστάθηκαν στο Κάιρο, όπου μετά από λίγο μάθαιναν την τέχνη της κατασκευής τυπογραφικής μελάνης. Κατά τον Αύγουστο του 1822 το αραβικό τυπογραφείο άρχισε να εργάζεται στην αραβική, τουρκική, ελληνική και ιταλική γλώσσα, ενώ αρχιεργάτης διορίστηκε ένας Γερμανός. Το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε ήταν η ¨Στρατιωτική Προπαιδεία¨, εκδοθείσα χάριν των Αιγυπτίων αξιωματικών που βρίσκονταν σε εκστρατεία στην Άνω Αίγυπτο. Κατόπιν δημοσιεύτηκε ένα είδος αραβικής γραμματικής, συγγραφείσα από κάποιους Άραβες σοφούς. Κατόπιν εκδόθηκαν μερικά στρατιωτικά βιβλία, ένα εγχειρίδιο βαφικής, ένα ιταλοαραβικό λεξικό και μία μάλλον φανταστική ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε μετάφραση από τα ελληνικά. Τα δημοσιευόμενα βιβλία αγοράζονταν σε μεγάλες ποσότητες, αλλά αυτό γινόταν μόνο προς ευαρέσκεια του ηγεμονικού ιδρυτή του αραβικού τυπογραφείου, παρά προς χρήση των αγοραστών. Περιέργως δεν δημοσιεύονταν κοράνια, αφού οι σέχηδες εναντιώνονταν σ΄ αυτό, αφού ήθελαν να διατηρήσουν το μονοπώλιο των χειρογράφων.
Ο Ιταλός γεωλόγος Μπρόκι, ο οποίος είχε κληθεί να υπηρετήσει την κυβέρνηση του Μωχάμεντ Άλη και πέθανε στο Χαρτούμ, αφηγείται ως εξής το πώς γεννήθηκε η λογοκρισία στην Αίγυπτο : Κάποιος Κάρολος Μπιλότι, καθηγητής μαθηματικών και πολιτικός εξόριστος από τη Σικελία, συνέθεσε ένα μεγάλο ποίημα υπό τον τίτλο ¨Η θρησκεία των Ανατολικών λαών¨, το οποίο και έδωσε στο τυπογραφείο του Μπουλάκου προς εκτύπωση με μορφή φυλλαδίων. Αλλά μόλις εκδόθηκαν τα πρώτα φυλλάδια, ο Άγγλος Πρόξενος Σαλτ εξεγέρθηκε και λέγεται πως παρέστησε το ποίημα και τον ποιητή στο Μωχάμεντ Άλη με τα μελανότερα χρώματα. Ο Αντιβασιλέας καταλήφθηκε από σφοδρότατη οργή και διέταξε την εξαφάνιση όλων των φυλλαδίων και την καύση του χειρογράφου που βρισκόταν στο τυπογραφείο. Φοβερή ήταν η οργή του και κατά του δύστυχου Μεσαμπίχι, ο οποίος παρότι διατάχθηκε, δεν τόλμησε να παρουσιαστεί μπροστά στον ηγεμόνα, ζητώντας από μερικούς υψηλά ιστάμενους να τον εξευμενίσουν. Τελικά το ζήτημα κατέληξε σε διαταγή του Αντιβασιλέα σύμφωνα με την οποία τίποτε δεν θα δημοσιευόταν στο μέλλον χωρίς την έγκριση του. Κάπως έτσι γεννήθηκε η λογοκρισία στην Αίγυπτο¨.
Και επειδή περί τυπογραφίας ο λόγος, ας καταγράψουμε όσα ελληνικά τυπογραφεία και πολλές φορές εκδοτικοί οίκοι έχουμε βρει πως λειτούργησαν στην Αίγυπτο, στα οποία, εκτός των άλλων, εκτυπώθηκε η πλειοψηφία των πάνω από 3.000 αιγυπτιώτικων βιβλίων κάθε είδους και των πάνω από 400 αιγυπτιώτικων δημοσιογραφικών εντύπων από το 1862 ως το 1962 :
Αλεξάνδρεια : ¨Ο Νείλος¨ (ιδρύθηκε το 1862), Ηλία Π. Ζαγγλή και Φερδινάνδου Όδδη, ¨Αρκάδιον¨, ¨Ο Κοραής¨ του Ηλ. Ζαγγλή, ¨Η Ηχώ¨, Μιχαήλ Κ. Νομικού, ¨Το Εμπόριον¨ του Ι. Μούσκου, Κοσμά Κ. Νομικού, Αδελφών Κουρμούζη, ¨Αλεξάνδρεια¨, ¨Ημερήσια Νέα¨, ¨Ελπίς¨, Ξενοφώντος Ν. Σάλτη, Αναστασίου Βιτάλη, Β. Πενάσων, ¨Η Ομόνοια¨, Βιτάλη και Μανουσάκη, ¨Η Μεταρρύθμισις¨, ¨Ο Τηλέγραφος¨, ¨Ελπίς¨ των Π. Γριτσάνη και Στ. Δαβιδοπούλου, Ιωάννου Κ. Λαγουδάκη, Βιτάλη και Λημνίου, Γεωργίου Τηνίου, ¨Ο Ταχυδρόμος¨, ¨Η Θρησκευτική Φωνή¨, Θ.Ε. Κασιμάτη και Κ. Ιωνά, ¨Ερμής¨, Σ.Σ. Ροδινού, ¨Κόσμος¨, Κ.Α. Φακού, Αργ. Κ. Δρακόπουλου, Πατριαρχικό Τυπογραφείο, ¨Άγιος Μιχαήλ¨ των Σ. και Γ. Βαλλινάκη και Απ. Γλου, Βικεντίου Αδαμαντίνου, Ε.Σ. Βαλλινάκη, Ν. Φραγκούλη, Ν. Δενδρινού, ¨Η Πρόοδος¨ του Δενδρινού, Μπαβέα και Σία, ¨Εφημερίς¨, ¨Γκούτεμβεργ¨ του Γ.Δ. Γεωργιάδη, Ν. Μητσάνη, Π. Καλαβίτη και Ε. Κατσικαδέλη, Ηνωμένα Τυπογραφεία ¨Ταχυδρόμου και Εμπορίου¨, ¨Εμπορίου¨, ¨Αγών¨, ¨Ανατολή¨, ¨Το Μέλλον¨, ¨Αθηνά¨, ¨Η Πρόοδος¨, ¨Le Progres¨ του Γ. Μπόλλα και Σία, Αδελφών Ιωσηφάκη, Αδελφών Σάββα Σαρρή, Ιωάννη Γ. Κεχαγιά, ¨Η Ημέρα¨, Α. Προκάτσια, Μ. Αρναούτογλου, ¨Μέση Ανατολή¨. Κάιρο : Μ.Κ. Νομικού (ιδρύθηκε το 1877), Γεράσιμου Γ. Μαζαράκη, Ιάκωβου Σ. Σταύρου, Π. Πένεση και Σία, ¨Ελληνικόν¨, Βαφείδου και Πολίτου, Λ. Φώσκολου, Ιωάννου Πολίτου, Α. Κωσταλιόλα, ¨Κάιρον¨, Εμμ. Δαμιανού, Λέοντος, Τ. Τσιχλάκι, ¨Τα Νέα¨, ¨Κοραής¨ του Νικολάου Κ. Δαμιανού, Κ. Ευαγγελίδου, Χαρμάλεν, ¨Φως¨, ¨Ασμοδαίος¨ του Τ.Μ. Τσιχλάκη, ¨Librairie d΄ Art¨ του Σταυρινού και Σία, Αδελφών Κουμαριανού, Κ. Κουμαριανού, Παν. Φ. Μπαγάνη, Τ. Κορύλλου, Ηλία Α. Κοέν, Societe d΄ Art Graphique, Αλέκου Γιούλη, Κ. Τσούμα και Σία, Societe Orientale Publicite, Αδελφοί Μενικίδου, Μ.Σ. Μενικίδου, Ε. Μενικίδου και Σία. Πορτ-Σάιτ : ¨Συνδέσμου¨, ¨Νέου Συνδέσμου¨, ¨Νέα Ηχώ¨, Αδελφών Ζαρρή. Ζαγαζίκ : Δημ. Φωτιάδη. Μιτ Γαμρ : Χ. Μιχαήλ. Σουέζ : Ελληνοαραβικόν.
